Niemieckie budownictwo fortepianowe na Ziemiach Odzyskanych i Uzyskanych w 1945 roku

Historia, wojny, granice… Ziemie Odzyskane i Uzyskane. Okupanci, wyzwoliciele, wysiedleni, przesiedleni… W którym miejscu mam stawiać cudzysłowy? Powrót do macierzy, „siedemsetletnia przerwa w dziejach” (!), osadnictwo, dorobek zdobyty, dorobek opuszczony… Polska jak niewiele innych krajów w Europie jest zmuszona na bieżąco przebierać w powyższych zjawiskach, selekcjonować, co „nasze”, a co „nie nasze”, mierzyć się i z bolesnymi stratami, i z niechcianym przybytkiem, jak również z koniecznością przejęcia cudzego dobytku z dobrodziejstwem inwentarza, co nie zawsze – choćby wspominając gęstą sieć opuszczonych torów kolejowych w warmińsko-mazurskiem – udawało się i udawać będzie. Wbrew pozorom, od przybytku często głowa boli.

Historia sprawiła, że na ziemiach dzisiejszej Rzeczypospolitej istniało wiele manufaktur, zakładów, fabryk produkujących pianina i fortepiany. Zakłady te zakładane były i prowadzone przez Niemców – i stanowiły potężny filar życia kulturowego i przemysłu państwa niemieckiego. 

Lecz w Polsce byli Niemcy „swoi” – jak choćby Niemcy warszawscy, kaliscy (wspomnieć tu należy choćby Fibigera, walczącego w kampanii wrześniowej po stronie polskiej) czy bydgoscy (tym poświadczenia lojalności na razie wystawić nie mogę). A byli Niemcy, którzy nigdy nic wspólnego z Polską i Polakami nie mieli. A jednak – byli. Byli u siebie, nie u nas.

Teraz my jesteśmy u nich.

Tak, u nich, nie u nas. Bo o jakich „nas” można mówić choćby w kontekście tego, że za Niemców sieć fabryk fortepianowych na „ziemiach odzyskanych” dorównywała gęstością dzisiejszej siatce stacji benzynowych; po wojnie powołano lub pozostawiono zaledwie trzy z nich (Legnica, Lubin i – chwilowo – Brzeg), zaś dzisiaj w ogóle nie zostało ani jednej? Co sprawiło, że coś, co było tak istotne (dla Niemców), nagle stało się tak zbędnym (dla Polaków)?

Tak czy inaczej, to do Polaków należy teraz obowiązek pamiętania o tych Niemcach, pielęgnowania tego, co po nich pozostało. Bowiem chodzimy tymi samymi ulicami, co oni kiedyś, używamy tych samych budynków, co oni kiedyś zbudowali, gramy na ich fortepianach i pianinach, co powstawały tutaj i tutaj zostały, i cudem nie trafiły na złom.

Ale często nic o nich nie wiemy.

W oparciu o dostępne źródła – zarówno te drukowane, lub podpatrzone w internecie, jak i zgromadzone osobiście przeze mnie – postaram się utworzyć panoramę budownictwa fortepianowego na terenie dzisiejszej Polski. Jest to wiedza konieczna – nie tylko dla amatorów pianin i fortepianów. Również dla tych, kto naprawdę szanuje historię i pielęgnuje prawdę historyczną, jak by wygodną czy niewygodną była dla kogoś.

Analizując zjawisko produkcji fortepianów i pianin na niemieckich „kresach wschodnich”, nie można odpędzić się od wrażenia marginalności tej produkcji. Istotnie, jedynie Legnica należała do czołówki niemieckiego przemysłu fortepianowego. W jakimś stopniu również Wrocław mógł pretendować na miano „regionalnej potęgi”. Jednak w pozostałych miejscowościach produkcja pianin obliczona była wyłącznie na rynek lokalny, zaś fortepianów nie produkowano prawie wcale. Absolutnie marginalnym zjawiskiem były fortepiany gdańskie. Są mi znane zaledwie pojedyncze fortepiany produkcji szczecińskiej, zaś w ogóle nieznane – fortepiany poznańskie (mimo iż istniały) czy katowickie.

Jednak najgorzej pod tym względem prezentuje się Warmia i Mazury. Nie tylko brakuje opracowań poświęconych produkcji fortepianów na tym terenie, ale również brakuje bezpośrednich świadectw rzeczowych – zachowanych instrumentów. Co ważne, instrumenty produkcji królewieckiej bądź z innych miast Prus Wschodnich, leżących dziś po rosyjskiej stronie granicy, są zachowane w Polsce dość licznie, co raczej wyklucza możliwość całkowitego zniszczenia tego dorobku wskutek działań wojennych lub wysiedleń. A jednak, poza jednym zakładem produkującym fisharmonie w Olsztynie i jednym pianinowym w Braniewie nie mam żadnych wiadomości o innych tego typu fabrykach.

Ważna uwaga: poniższa lista nie obejmuje fabrykantów-Niemców z zaborów pruskiego, austriackiego i rosyjskiego, a tylko i wyłącznie z ziem, które odeszły do Polski wraz z zakończeniem II Wojny Światowej. Zatem na poniższej liście są tylko te obszary Wielkopolski i Górnego Śląska, które przed 1945 należały do Niemiec.

Dolny Śląsk
Górny Śląsk
Lubuskie
Pomorze
Pomorze Zachodnie
Śląsk Opolski
Warmia i Mazury
Wielkopolska

Pomorze Zachodnie

Goleniów (Gollnow)

• Otto Meyer (wzmianka w 1912)

Kołobrzeg (Kolberg)

• August Janke (August Janke, Kolberg) (ok. 1890-1900). Wytwórnia nienotowana w żadnym katalogu. Znana z jednego pianina o budowie krzyżowej górnotłumikowej, z przełomu XIX-XX w.
• C. Nessenius (1848 – po 1900)

Koszalin (Köslin / Cöslin)

• Julius Lebegott Meyer (J. Meyer, Cöslin) (1867 – po 1907)

Łobez (Labes)

• Walter Rowe (wzmianki w latach 1909-12; w roku 1922 notowany w Berlinie)

Stepnica (Stepenitz)

• Gebr. Assmann (1919 – po 1929)

Szczecin (Stettin)

• ok. 15 wytwórni pianin i fortepianów

Szczecinek (Neustettin, Neu-Stettin)

• Gustav Wellmann (Gust. Wellmann, również G. Wellmann, Neustettin) (1881 – po 1909). Inne źródła wskazują rok założenia 1878. Pianina tego producenta należą do ogromnej rzadkości. Znam pianino o nieprawdopodobnym numerze seryjnym 5591, pochodzące z roku 1908 (wg datowania mechanizmu), jednak produkcja rzędu 200 pianin rocznie wydaje się być absolutnie nieprawdopodobna.

Wałcz (Deutsch-Krone)

• Walter Berndt (wzmianka w roku 1929)

Widuchowa (Fiddichow)

• Gustav Adam Schultze (Gust. Ad. Schultze) (wzmianka w roku 1929)

 

Pomorze (Gdańsk, Elbląg)

Elbląg (Elbing)

• Abs, lub, być może, ABS Pianofortefabrik (notowana w latach 1886-1893 jako skład fortepianów; w roku 1894 – jako fabryka pianin). Firmę zlikwidowano 5 marca 1894. Mieściła się w Elblągu przy Alter Markt 3.
• Oskar Schneider (1918 – po 1925; wg innych źródeł działał już w roku 1915)
• Johann Friedrich Weber (wzmianka w roku 1864). Zachował się co najmniej jeden jego fortepian.

Gdańsk (Danzig)

• ponad 20 wytwórni pianin i fortepianów

Kwidzyn (Marienwerder)

• Paul Schildhauer (wzmianka w roku 1896) – producent pianin. Wytwórnia mieściła się przy Breitestrasse 16. Udział w wystawach: Zachodniopruska Wystawa Rzemieślnicza w Grudziądzu (1896), brak nagrody?.

Lębork (Lauenburg in Pommern)

• J. Lipczinski (Lipczyński, również nieprawidłowo Lipscinski) (przed 1876 – po 1913). Józef Lipczyński, Polak, urodzony ok. 1840?, miał swój zakład w Lęborku w II połowie XIX wieku (pierwsze znane dziś wiadomości pochodzą z roku 1876). Przed rokiem 1890 produkował pianina wspólnie z synem Maksymilianem (Max Lipczinsky), sygnowane, wg Vogla, „J. M. Lipczyński – Lauenburg i. P.”. Po usamodzielnieniu się syna i rozpoczęciu przez niego działalności w Gdańsku (1890) ojciec kontynuował produkcję instrumentów w Lęborku. Być może, produkował również fisharmonie. Fabryka (lub skład?) mieściła się przy Neuendorfstrasse 7. „Pianofortefabrik Josef Lipczinski” była notowana jeszcze w 1913 roku. Ówczesne pianina sygnowano „J. Lipczinski”. Dalsze losy wytwórni pozostają nieznane. Z roku 1929 pochodzi wzmianka „Instrumentenbauer Alexander Lipczinski” z adresem Kaiserstrasse 29. Możliwe, że chodzi o kontynuację wytwórni Józefa przez kolejne pokolenie rodziny. Trochę więcej o rodzinie Lipczyńskich.

Malbork (Marienburg)

• Karl Otto (wzmianka w roku 1926). Nie wiadomo, czy istniała wytwórnia, czy tylko zakład naprawczy. Adres: Gold Rg. 20 (tel. 500).
• Gustav Schönsee, również Schoensee (1880-1912). Wytwórnia pianin znajdowała się przy Höhe Lauben 37 (32?). Do dzisiaj zachowały się pojedyncze pianina jego produkcji.
• Paul Wagner (wzmianka w roku 1926)
• C. Heinrich Wegner (wzmianki w latach 1864-67). Fabrykant fortepianów w Bydgoszczy. W Malborku skład (oraz być może wytwórnia?) mieścił się przy Höhe Lauben 32.
• G. Ziegler, Gustav Ziegler (wzmianki w latach 1864-1903), malborski producent pianin. W roku 1875 wystawiał swoje pianina na Pruskiej Prowincjonalnej Wystawie Rzemieślniczej w Królewcu i dostał za nie III nagrodę.

 

Warmia i Mazury

Braniewo (Braunsberg)

• Vitalis Stange (1894? – po 1909) – budowniczy pianin i (później) organów.

Olsztyn (Allenstein)

• M. H. Howe (wzmianki w latach 1925-29) – budowa fisharmonii. Być może, filia berlińskiej wytwórni fisharmonii „Hermann Howe & Co.”, istniejącej od 1875 roku.

 

Wielkopolska

Gorzów Wielkopolski (Landsberg an der Warthe)

• August Ruhmann (Aug. Ruhmann, również A. Ruhmann, Landsberg a/W.) (1880 – po 1912)
• Gustav Schulz (Gust. Schulz) (wzmianki w latach 1886-1900)

Piła (Schneidemühl)

• Richard Schneider (wzmianka w roku 1926). Właściciel składu pianin (i fortepianów?); na niewielką skalę produkował również własne instrumenty.

 

Ziemia Lubuska

Kostrzyn nad Odrą (Küstrin / Cüstrin)

• Hermann Palm, później „Hermann Palms Wwe.” (wdowa Hermanna Palma, ok. 1925) (wzmianka w latach 1893-1925).
• A. Wenzel (1910 – po 1929)

Szprotawa (Sprottau)

• Ludwig Hoof (1882 – po 1929); od roku 1923 – „L. Hoof & Sohn”.
• Würzburg (wzmianki w latach 1890-93)

Zielona Góra (Grünberg)

• Eduard Adler (1888 – po 1926). Marginalny zakres produkcji.

 

Dolny Śląsk

Bolesławiec (Bunzlau)

• Gebr. Jakob (przed 1820 – po 1920). Produkcja na skalę marginalną; instrument nr 62 powstał ok. r. 1860.

Brzeg (Brieg)

• A. Klose, Brieg (wzmianki w latach 1886-99). Nieliczne instrumenty spotykane są na rynku wtórnym.
• Moritz Rüdiger (notowany w latach 1878-93), wystawił pianino na Śląskiej Wystawie Przemysłowej we Wrocławiu (1881).
• A. Schütz & Co., „A. Schütz & Comp., Piano-Forte-Fabrik, Brieg, Bez. Breslau” (1870-1945), również we Wrocławiu. Tysięczne pianino wyprodukowano w 1887 roku. W 1914 firma A. Schütz & Co. przejęła wrocławską firmę P. F. Welzel. W fabryce powstało kilka tysięcy instrumentów (znane jest pianino nr 5436). Pod koniec wojny (1945?) rodzina Schützów musiała wyemigrować do Lubeki, natomiast w Brzegu odbyło się uruchomienie polskiej fabryki pianin i fortepianów na bazie pozostałego mienia.
• Benno Speer, Brieg (wzmianka ok. roku 1935) – niszowy producent pianin. Znane jest jego pianino o numerze seryjnym 2570, jednak dzisiaj jego instrumenty są praktycznie niespotykane, a więc niekoniecznie numerację seryjną rozpoczęto od 0001. Speer korzystał z podzespołów innych firm, tak np. używał ramy metalowe odlewane przez firmę A. Schütz & Co., również z Brzegu.

Chojnów (Haynau)

• Pfitzer & Maetschke (wzmianki w latach 1937-45).

Dzierżoniów (Reichenbach)

• B. Grimm. Jedna z najstarszych prowincjalnych firm na Dolnym Śląsku, istniejąca już w latach 1840-60-ych, produkowała zarówno pianina, jak i fortepiany, które sporadycznie spotykają się na dzisiejszym rynku wtórnym.

Głogów (Glogau)

• M. Walsmann (1886-1893, potem we Wrocławiu, gdzie działał co najmniej do 1903)

Jelenia Góra (Hirschberg)

• Hermann Pfeiffer (Herm. Pfeiffer) (wzmianki w latach 1890-93)
• A. P. Wittig (1887 lub 1882 – po 1900)

Kłodzko (Glatz)

• R. Barndt, Glatz (ok. 1910-30?). Żadne szczegóły działalności tej wytwórni nie są znane; datowanie jedynie orientacyjne na podstawie jedynego znanego dziś pianina.
• Th. Dettlaff & Co. (wzmianki w latach 1924-1929); od 1925 własność Olbricha. Wcześniej Dettlaff działał w Kopenhadze i Moskwie (zachowały się jego moskiewskie instrumenty).
• E. Langer (wzmianki w latach 1923-28)
• Wilhelm Olbrich & Co., również „Olbrich Glatz”, „W. Olbrich – Glatz”, „W. Olbrich & Co.” (1882-1944?) – najbardziej znana i prężna wytwórnia pianin w Kłodzku. Oprócz produkcji, Olbrich prowadził skład instrumentów różnych firm. W 1925 Olbrich przejął kłodzką wytwórnię Dettlaff & Co., w 1934 – drezdeńską fabrykę pianin Johann Urbas. W wytwórni powstało kilka tysięcy pianin (znany jest numer 6785). Po wojnie mienie firmy (prawdopodobnie niezniszczone w czasie wojny) przejęły ZZPM; rodzina przeniosła się do Niemiec. Firma zdobyła kilka nagród na wystawach międzynarodowych, m.in. w 1894 w Antwerpii oraz w 1896 w Dreźnie (medal złoty). Pianina Olbrich Glatz, oprócz legnickich i wrocławskich instrumentów, należą do najlepszych pianin wyprodukowanych na Dolnym Śląsku.
• Wenzel Tucek (w Kłodzku notowany w latach 1906-09) – budowniczy fisharmonii w Pradze, gdzie założył firmę w 1860.
• Daniel Weigel (D. Weigel, Glatz) (ok. 1848 – ok. 1900). Daniel Weigel (ok. 1824 – ok. 1865) miał swój zakład w Kłodzku przy Judengasse 148; po jego śmierci firma była prowadzona przez syna Ernsta Weigla i produkowała pianina na małą skalę. Od ok. 1900 roku produkcji zaprzestano; firma istniała już tylko jako skład pianin i warsztat naprawczy.

Legnica (Liegnitz)

• ponad 25 wytwórni pianin i fortepianów

Lubań (Lauban)

• Fliegel (wzmianki w latach 1890-93)

Lubin (Luben)

• Langer & Co. (w Lubinie od ok. 1912) – produkcja mechanizmów fortepianowych; filia berlińskiej fabryki.

Lwówek Śląski (Löwenberg)

• Johannes Titz (1880 – po 1929 lub nawet 1944), budowa fisharmonii – instrumentów uznanych, o bardzo dobrej reputacji. Prawdopodobnie, na początku działalności zajmowała się produkcją pianin (tak był notowana jeszcze w 1893); później (1900?) zaczęto również produkcję fisharmonii, która z czasem absolutnie zdominowała działalność fabryki.

Nowa Ruda (Neurode)

• Wilhelm Wenzel Klambt (W. W. Klambt) (1890 – po 1925). Właściciel składu pianin. Własna produkcja rozpoczęła się prawdopodobnie dopiero od roku 1920.

Oleśnica (Oels in Schlesien)

• Feldner & Co. (wzmianka w roku 1887) – produkcja fisharmonii.

Piława Górna (Gnadenfrei bei Reichenbach)

• A. Macat (wzmianki w latach 1900-09)

Świdnica (Schweidnitz) – 11 zakładów produkujących pianina względnie fortepiany.

• Rudolf Awiszus (1886 – po 1893) – firma mieszcząca się przy Freiburgerstrasse 5. W Gdańsku działała ok. 1900 inna firma o nazwie „Rudolph Awiszus”, podająca rok swojego założenia 1882. Wg niektórych źródeł (K. Rottermund), jest to ta sama firma. W innych z kolei źródłach (Grossbach) nazwisko „Awiszus” notowane jest jako „Awizus”. Patrz również „Bertha Awisz[i]us” w Nysie.
• Hermann Dittrich (1893-1945) – budowa pianin i fisharmonii; skład i wypożyczalnia instrumentów. Fabryka mieściła się przy dzisiejszych ulicach Pułaskiego, Kościelnej, zaś od 1918 – przy Sikorskiego (Striegauerstr. 15).
• Carl Neumann (1912 – ok. 1940). Pierwotnie Carl Neumann (ok. 1862 – 1939) miał od roku 1897 firmę w Legnicy, gdzie ona w latach 1909-11 (tyle trwało postępowanie upadłościowe) zbankrutowała. Pod koniec 1911 lub na początku 1912 roku firmę przeniesiono do Świdnicy, gdzie zakład mieścił się przy Margaretenstrasse 3, a od 1925 – przy Hospitalstrasse 3. Przy firmie działał również skład instrumentów. Właścicielami firmy byli Carl, Alfred i (od 1937) – J. Neumann. Firma działała do II wojny światowej.
• C. Piersig, później Piersig & Krätzig (wzmianki w latach 1884-87).
• P. Schwarzer (wzmianka w 1900), być może tożsamy z wytwórnią pianin P. Schwarzer we Wrocławiu.

Świebodzice (Freiburg in Schlesien)

• Carl Alter (1895 – po 1929)
• Gust. Förster (wzmianki w latach 1887-93)

Ulesie (Waldau, kreis Liegnitz)

• Georg Stenzel (G. E. Stenzel) (1923 – po 1929)

Wałbrzych (Waldenburg)

• Ernst Häusler (wzmianka w roku 1929)

Wrocław (Breslau)

• ok. 50 wytwórni pianin i fortepianów

Zgorzelec (Görlitz)

W Görlitz działało kilkanaście (ok. 12) zakładów produkujących pianina i fortepiany, lecz niestety żaden z nich nie mieścił się w dzisiejszym polskim Zgorzelcu. Toteż je pomijam.

Ziębice (Münsterberg)

• Ferdinand Lindner (wzmianki w latach 1900-03)
• Paul Steinig (1904 – po 1925)

Żagań (Sagan)

• C. Nispel, Sagan (ok. 1870-80). Nieznana, nienotowana w żadnych źródłach wytwórnia. Zachowało się jedno jej pianino, górnotłumikowe, lecz krzyżowe, z charakterystycznymi dla wczesnych pianin „oknami” na obudowie.
• Oskar Weisbach (wzmianka w roku 1890)

Żary (Sorau)

• Wilhelm Hasche (1919-1945; od 1945 w Lubece). Zachowała się numeracja seryjna instrumentów tej firmy, która jest dobitnym przykładem manipulacji z numerami seryjnymi. Tak oto w roku 1932 mamy pianino numer 1168 (nie wiadomo, czy istotnie powstało przedtem ponad 1000 pianin, czy może numer należy odczytywać jako „168”). Po rozpoczęciu rządów nazistów z przodu dochodzi nam jedynka, tak więc numer 1211 zaczyna wyglądać jako 11211. Podczas wojny, kiedy numeracja ledwo dobrnęła do 11319 (faktycznie 1319, albo nawet i 319), został zastosowany kolejny myk i do środka wprowadzono jeszcze trójkę. Tak więc pod koniec wojny powstało pianino o niesamowitym numerze 113342 (faktycznie, 1342 lub nawet 342). Gdyby przyjąć na wiarę numerację firmową, wyszłoby, że w latach 1919-1944, kiedy był i kryzys, i wyrzeczenia wojenne, powstało aż 113342 instrumenty, co daje nam 4534 instrumenty rocznie. Bechstein w tychże latach wyprodukował „zaledwie” 30398 instrumentów, czyli 1216 rocznie! Allegro pękałoby w szwach od nadmiaru pianin „W. Hasche”! Tymczasem instrumenty te nie są w ogóle znane, i prawdopodobnie powstało ich zaledwie 342 sztuki – co daje nam o wiele bardziej realistyczną liczbę produkcji nieco ponad 1 pianina w miesiącu.

 

Śląsk Opolski

Głogówek (Oberglogau)

• Benedict Hoffmann (1843 – po 1906), fabrykant fisharmonii.

Nysa (Neisse)

• Bertha Awiszius, również Awiszus (por. Rudolf Awiszus w Świdnicy) (1892 – ostatnia wzmianka w 1893).
• Paul Berschdorf (1889 – ok. 1945). Firma organmistrzowska, produkująca również sporadycznie pianina (znany jest instrument z lat 1920-ych) i, być może, fisharmonie. Po śmierci Paula Berschdorfa (1859-1933) firmę prowadził syn, Carl Berschdorf (1887-1950). Adres firmy w Nysie: Marienstrasse 14-16.
• August Gross, „Aug. Gross in Neisse” (ok. 1863 – po 1893), „Pianobauer” w Nysie, mający swój zakład przy Zollstrasse 54. August Gross żył w latach ok. 1822 – 1907. Produkował zarówno pianina, jak i fortepiany, które jednostkowo dotrwały do dnia dzisiejszego.

Opole (Oppeln)

• Franz Baydel, Oppeln (ok. 1870). Budowniczy fortepianów i pianin. Znane są jego nieliczne pianina oraz fortepian z ok. 1870 roku – prostostrunowy, z mechaniką staroangielską. Żadne wiadomości biograficzne nie są znane. Radny miejski Opola Franz Baydel zmarł w marcu roku 1901, lecz nie wiadomo, czy chodzi o tę samą osobę.

 

Górny Śląsk

Bytom (Beuthen)

• Thomas Cieplik (Th. Cieplik, Beuthen) (1892 – po 1929), właściciel dużego i znanego składu instrumentów muzycznych w Bytomiu, w minimalnym stopniu produkujący również własne pianina (tylko ok. 1896).
• Richard Gehde (Rich. Gehde) (wzmianki w latach 1886-90)

Gliwice (Gleiwitz)

• Georg Flux (G. J. Flux, Gleiwitz) (1848 – po 1942). W ostatnim okresie działalności (ok. 1942 lub już wcześniej) zajmowała się tylko handlem instrumentami, bez ich produkcji.
• Oskar Kirmes (wzmianki w latach 1900-28)

Racibórz (Ratibor)

• J. Gritzmann (wzmianki w latach 1890-93). Fabryka mieściła się przy Braustrasse 6.
• Groenow (wzmianka ok. 1845) – budowniczy fortepianów.
• Grützmann (być może, ta sama osoba lub wytwórnia, co J. Gritzmann) (wzmianka w roku 1886).
• J. Preiss (1878 – po 1912)

Serdecznie dziękuję Panu Mirosławowi Mastalerzowi za pomoc w rozbudowie powyższej listy – udostępnienie materiałów o Elblągu, Malborku i Kwidzynie.

Zapytania z wyszukiwarki, prowadzące na tę stronę:

• a ruhmann landsberg (31)
• renowacja fisharmonii (12)
• ludwig hoof piano (11)
• Oscar Weisbach Sagan (9)
• pianino olbrich glatz cena (9)
• fabr wytwórnia pianin alexander hermann (7)
• hermann dittrich pianofortefabrik (6)
• pianino g j flux (6)
• budowa fisharmoni (5)
• oddam pianino szczecin (5)
• allegro pianina i fortepiany (5)
• harmonia na pedały Varsovia-cennik ile kosztuje? (5)
• strojenie pianina zielona góra (5)
• stare fisharmonie (5)
• gdzie kupić fisharmonię (5)
• fisharmonia z pedałem (5)
• fisharmonia warszawa (5)
• stare instrumenty strunowo-klawiszowe organy mannborg (5)
• allegro fisharmonia (5)
• stary fortepian cena (4)
• pianofortefabrik-hermann-dittrich (4)
• Carl Neumann Schweidnitz (4)
• przedwojenne zdjęcia dzierzoniowa (4)
• fisharmonia wałbrzych (4)
• ile może kosztować pianino j meyer koslin (4)
• skup harmoni (4)
• stare fisharmonie leipzig ceny (4)
• pianino zbrzegu (4)
• olbrich glatz gegr 1882 (4)
• pianino w w klambt neurode (4)
• pianino wegner stettin (4)
• olbrich glatz (3)
• fisharmonia cena z usa (3)
• allegro antyki stare fisharmonie (3)
• remont fisharmonii (3)
• pianino olbrich glatz (3)
• alt Masuren (3)
• pianino g e stenzel (3)
• pianino niemieckie olbrich glatz (3)
• zgorzelec strojenie fortepianu (3)
• jak sprzeda (3)
• pianino olbrich glatz gegr 1882 (3)
• fisharmonia zabytkowa kotykiewicz (3)
• budownictwo poniemieckie (3)
• olbrich 1882 cena (3)
• pianino J Meyer Coslin (3)
• nazwy starych fortepianów (3)
• a p wittig (3)
• pianino karl ecke berlin posen (3)
• stary fortepian waga (2)
• harmonia p stamirowski rok 1945 (2)
• harmonia p stamirowski (2)
• pianino carl otto berlin (2)
• gra na fisharmonii (2)
• pianino l hoof&sohn 1882 (2)
• Pianino Franz Baydel Allegro (2)
• stary fortepian (2)
• skup złomu Schonsee niemcy (2)
• fortepiany stare kupno (2)
• pianino g wolkenhauer hof puanoforte fabrik ile warte (2)
• renowacja pianin klodzko (2)
• nuty Teofil Kotykiewicz (2)
• oskar schneider elbing (2)
• potkanski pl (2)
• naprawa harmoni pedałowej (2)
• meyer coslin (2)
• malborska fabryka fortepianów (2)
• ludwig hoof sprottau (2)
• ludwig hoof piano carl forster (2)
• pianina georg nhoffman berlin (2)
• pianino i fisharmonia w jednym (2)
• schneidemühl pianos schneider (2)
• schutz pianino brieg (2)
• pianino mieczysław wąsowski (2)
• pianino a schütz & co (2)
• ile kosztuje stary fortepian kłodzko allegro (2)
• ile kosztuje stare pianino zimmerman (2)
• ile kosztuje pianino z 1920 roku (2)
• pianino wenzel (2)
• budownictwo na ziemiach (2)
• w w klambt neurode (2)
• czarne pianino berlin hermann (2)
• walter pianina (2)
• fisharmonia gorzow wlkp (2)
• W Olbrich & C Glatz (2)
• fisharmonia hermann zdjecia (2)
• w w klambt (2)
• wilhelm olbrich glatz pianino (2)
• fabryka pianin Meyer Coslin (2)
• Vitalis Stange Braunsberg (2)
• ulesie w roku 1913 (2)
• ulesie w 1913 roku zdjęcie (2)
• WALTER rOWE lABES (2)
• wybrański fisharmonie (2)
• e wilke stettin (2)
• fabryka pianin georg hoffman berlin (2)
• wagner str brieg (2)
• vitalis stange braniewo (2)
• wwwwaldenbug fabryka pianin (2)
• fisharmonia neisse (2)
• fisharmonie stare (2)
• trauringe aus zary (2)
• strojenie pianin elblag (2)
• zdjęcia reichenbach in schlesien (2)
• a schutz & co brieg cennik (2)
• strojenie pianin zgorzelec (2)
• Wilh Hasche sorau the piano (2)
• Allegro instrumenty klawiszowe organy (2)
• w roku 1904 rozpoczeto produkcje pianin i fortepianów w (2)
• co zrobić zeby fisharmonia lepiej grała (2)
• cena fisharmonii kotykiewicz (2)
• pianino wyprodukowane w latach 1920 we wrocławiu (1)
• podobna do fisharmonia (1)
• pokaż ulice kościelną w dzierżoniowie w roku 1945 (1)
• pianofortefabrik brieg (1)
• polonica produkcja zielona góra (1)
• pianino ww klambt neurode (1)
• pianino z 1892 roku cena (1)
• pianino z 19 wieku wolkenhauer ile kosztuje ten zabytek (1)
• w roku 1904 rozpoczeto produkcje pianin i fortepianów w hoffman (1)
• pianoforte fabrik schulz & comp brieg breslau (1)
• pianoforte- fabrik brieg (1)
• w roku 1904 rozpoczeto produkcje pianin (1)
• wagner pianino 1864 (1)
• piano forte fabryka w brzegu (1)
• pierwsza wzmianka o nazwisku strzyżewski (1)
• piano forte schutz sprzedam (1)
• pianino oscar kirmes (1)
• warmia i mazury przed 1945 (1)
• wysiedlenia z neurode (1)
• wytwórnia pianin - berlin -pozen (1)
• pianino meyer coslin (1)
• pianino marki Carl Alter (1)
• pianino landsberg (1)
• wytwurcy akordeonow niemcy (1)
• ZAKŁAD BUDOWY ORGANÓW B BERNDT Wałcz (1)
• ziemia pianino (1)
• pianino l hoof&sohn (1)
• pianino klambt neurode (1)
• ziemie odzyskane los niemocow (1)
• ludwighoof piano (1)
• pianino olbrich glatz rocznik 1882 (1)
• pianino wellmann neustettin (1)
• wenzel pianino (1)
• pianino w w klambt cena (1)
• pianino świdnica (1)
• pianino racibórz strojenie (1)
• pianino schutz allegro (1)
• pianino schutz 1881 (1)
• pianino schneider elbing (1)
• stroiciel pianin jelenia góra (1)
• pianino Preiss Ratibor 500zł (1)
• pianino oskar weisbach (1)
• pianino olbrich-glatz z 1923 r cena (1)
• pianino karl alter (1)
• post labes 1880/pommern (1)
• strojenie fortepianu - elbląg (1)
• sprzedam fisharmonię zielona góra (1)
• sprottau fabrik (1)
• sorau wysiedlono (1)
• Świebodzice sikorskiego 10 assmann (1)
• swiebodzice w1945 roku (1)
• skup złomu w poblizu Schonsee niemcy (1)
• TH beuthen s fortepian (1)
• skup urzywanych harmonij (1)
• skup starych fortepianow piotrkowskie (1)
• skup instrumentuw muzycznych swidnica (1)
• th cieplik fortepiany (1)
• skup harmoni zielona góra (1)
• sprzedam pianino ludwig hoof sprottau (1)
• stara fisharmonia cena (1)
• stare fischarmonie zdjęcia (1)
• stroiciel pianina kłodzko (1)
• stroiciel pianin głogów (1)
• stroiciel pianin gorzów (1)
• strojenie pianin piotrkow (1)
• stroiciel fortepianu Lubań śl (1)
• steinig munsterberg pianino (1)
• strojenie pianin zielona góra (1)
• strojenie pianin zielona goraq (1)
• strojenie pianina gorzow wlkp (1)
• stare fortepiany zdjecia (1)
• strojenie pianina kłodzko (1)
• strojenie pianina zgorzelec (1)
• th dettlaff & co (1)
• trauring ecke j alfred neumann oppeln (1)
• sklep pianin oskar kirmes (1)
• rama pianino detlaff (1)
• r barndt glatz (1)
• przedwojenne zdjęcia dzierzoniowa na allegro (1)
• przedwojenna fabryka fortepianów i pianin kłodzko (1)
• pruska neurode (1)
• producenci pianin i fortepianów berlin schultz (1)
• w olbrich i Co Glatz pianino (1)
• w olbrich&Co Glatz pianino (1)
• producenci fisharmonii z pomorza (1)
• preiss ratibor z jakiego kraju pochodzi pianino (1)
• preiss ratibor waga (1)
• preiss ratibor firma (1)
• w jakich latachy było produkowanie pianino (1)
• ratibor preiss waga (1)
• registry fisharmonii (1)
• sklep internetowy pianina kłodzko (1)
• Skad pochodzila rodzina schlegel (1)
• schweidnitz awiszus (1)
• schützen labes (1)
• ■a schutz & brieg (1)
• Schlegel w prusach wschodnich (1)
• rottermund budownictwo fortepianów w wielkopolsce (1)
• rodzina oscara hoffmana walbrzych (1)
• ulica wilhelma w swiebodzicach w 1934 roku (1)
• remonty fisharmoni (1)
• remont i kupno fisharmoni (1)
• używane pianino gebethner i wolf (1)
• w olbriech & glatz (1)
• pianino j pfeiffer ile kosztuje (1)
• Hirschberg- Allegro (1)
• fortepian olbrich glatz gegr 1882 (1)
• fortepian Olbrich GLATZ (1)
• fortepian małecki na sprzedaż (1)
• fortepian malecki cena (1)
• fortepian beuthen (1)
• Försterei Ulesie (1)
• fisharmoniie-niemieckie (1)
• fisharmonia- budowa i działanie (1)
• fisharmonia zabytkowa instrumenty kościelne (1)
• fisharmonia typu francuskiego sprzedam (1)
• fisharmonia titz (1)
• fisharmonia th cieplik (1)
• fisharmonia remont cena (1)
• fisharmonia landsberg (1)
• fisharmonia kielce (1)
• fisharmonia - strojenie (1)
• fortepiany koło kalisza (1)
• fortepiany używane sprzedaż kwidzyn (1)
• franzbajdel (1)
• hermann forster freiburg i schl pianino (1)
• harmoniumfabrik meyer köslin (1)
• harmonie trzyrzędowe używane cena (1)
• gustav foerster freiburg (1)
• gritzmann racibórz (1)
• georg titz bytom (1)
• gebr jakob bunzlau (1)
• gebr jackob bunzlau piano (1)
• gebr e & k herrmann pianino (1)
• gebr assmann stepenitz klaviere (1)
• gebr assmann stepenitz (1)
• gdzie sprzedać fisharmonie (1)
• gdzie mozna sprzedac pianino ludwig hoof (1)
• gdzie mozna oddac stary fortepian gorzow (1)
• g e stenzel pianino (1)
• freiburg schlesien piano (1)
• fiddichow (1)
• fabryka pianin koszalin (1)
• fabryka pianin j meyer (1)
• Bruno Welzel-Nowa Ruda (1)
• Bruno welzel neurode uhr (1)
• brieg pianino (1)
• boleslawiec gdzie kupić flagi (1)
• boleslaiwec josef budowniczy (1)
• beuthen piano fabrik (1)
• august hoffmann austria budowniczy fortepianow (1)
• archiwa brzeg brieg (1)
• antykwariat sprottau (1)
• antyki sprzedaży fortepian (1)
• alojzy konieczny (1)
• allegro strojenie pianina pomorze (1)
• allegro stare pianina rok 1895 (1)
• allegro pianino olbrich glatz (1)
• a shullz co brieg 1870 (1)
• a schütz & co brieg 1870 wartość (1)
• budownictwo przedwojenne prusy niemcy śląsk opolski (1)
• budownictwo z 1900 roku (1)
• budownictwo z 1934 domu niemiecki (1)
• fabryka pianin berlin herrmann (1)
• fabryka fortepianow w szprotawie (1)
• elbing freiburgerstrasse (1)
• e wittig berlin how piano fabrik (1)
• dolny śląsk po i wojnie światowej ok 1920 r (1)
• do ktorego roku produkowano fortepiany A Schutz Brieg (1)
• dettlaff pianino (1)
• d weigel in glatz (1)
• Cóż Budownictwo Zgorzelec (1)
• carl hoffman wien fortepian wartość (1)
• carl berschdorf historia firmy (1)
• carl berschdorf (1)
• Carl Ater freiburg (1)
• c hermann dittrich śląsk (1)
• bydgoskie zaklady produkujace pianina (1)
• budowniczowie deutsch krone (1)
• a klose wytwornia pianin (1)
• ile kosztuje fortepian z przelomu (1)
• pianino hoffmann wien (1)
• pianina hasch (1)
• pianina gorzow wlkp (1)
• pianina a schutz&c (1)
• pianin z goerlitz (1)
• paul angerhofer pianino (1)
• Oskar Schneider elbing pianino (1)
• oskar kirmes gliwice (1)
• Organy Neisse- ciekawostki o firmie (1)
• organopian andrzej kupis sprzedam (1)
• Olbrich-Glatz cena (1)
• olbrich pianina (1)
• olbrich glatz pianino 1882 allegro (1)
• olbrich glarz pianina (1)
• olbrich 1882 wartość (1)
• oddam pianino zielona góra (1)
• obsługa organ wilhelm hasche sorau n-l (1)
• pianina i fortepiany kołobrzeg (1)
• pianina legnica z 1935 roku (1)
• pianina neise (1)
• pianino hoffmann 1945 cena (1)
• pianino hermann förster freiburg i schl sprzedam (1)
• pianino georg hoffmann berlin 1857 (1)
• pianino fr schultze w berlin z ktorego roku (1)
• pianino carl ecke berlin & posen 1880 (1)
• pianino carl alter (1)
• pianino b grimm (1)
• pianino a p wittig hirszberg/schl (1)
• pianino A klose waga (1)
• pianino 1945 (1)
• pianino 1886 r (1)
• pianina-lublin na allegro pl (1)
• pianina ze szprotawy (1)
• pianina używane fisharmonia (1)
• pianina oskar kirmes (1)
• pianina olbrich (1)
• obrazy fortepianów (1)
• nuty na fisharmonie (1)
• numer seryjny pianina pf welzel (1)
• labes przed 1945 (1)
• kupie stare instrumenty zgorzelec (1)
• kupie stare instrumenty boleslawiec (1)
• kupie pianino shutz brzeg (1)
• kupie harmonie trzyrzedową (1)
• krall i seidler 1845 (1)
• kołobrzeg pianino (1)
• koszalin pianina (1)
• klambt neurode (1)
• julius gritzmann ratibor (1)
• jacob stary russia 1882 pianoforti (1)
• J NEUMANN BERLIN PIANINO (1)
• j meyer coslin pianino (1)
• Instrument podobny do fisharmonii (1)
• ile wazy przedwojenne stare pianino? (1)
• ile kosztuje strojenie pianina wałbrzych (1)
• lebork pianina uzywane (1)
• ludwig hoof piano münsterberg (1)
• macat gnadenfrei schl pianino legnica (1)
• nowa ruda neurode (1)
• niemieckie pianina z 1882 roku Królewiec (1)
• niemieckie budownictwo w polsce (1)
• niemieckie budownictwo 1933 1944 (1)
• niemieckie budownictwo (1)
• niemiecki pianino z 1896 (1)
• niemcy w opolu w 1945 (1)
• niemcy na ziemiach odzyskanych (1)
• neumann oppeln pianos (1)
• neisse marienstrasse (1)
• naprawa fisharmonii wrocław (1)
• najdrozsza fisharmonia (1)
• mirosław mastalerz fortepiany oszustwo (1)
• mirosław mastalerz - wynajem fortepianów (1)
• marienstrasse neisse 1933 (1)
• mannborg harmonium cena (1)
• ile kosztuje stary fortepian allegro (1)